جاذبه های گردشگری

باغ و حمام فین

باغ فین و حمام فین کاشان در 6 کیلومتری جنوب شهر کاشان در انتهای خیابان امیرکبیر فعلی و روستای فین کوچک قدیم قرار دارد و از با ارزش ‌ترین آثار تاریخی کاشان است بنای بر جای مانده باغ از دوران صفوی است که بر روی بناهای دوره دیلمی ساخته شده و از لحاط باغ آرایی و آب رسانی دارای اهمیت ویژه‌ ای است بناهای این باغ شامل سر درب ورودی و برج و باروی آن، شتر گلوی صفوی در میانه باغ، شتر گلوی فتح علی شاهی و اتاق شاه نشین در جنوب خاوری باغ، موزه ‌در باختر باغ و حمام ‌های کوچک و بزرگ و کتابخانه در خاور باغ می‌شود.حمام فین کاشان که در باغ فین قرار دارد همان مکان تاریخی است که ناصرالدین‌شاه در سال ۱۸۵۲ میلادی صدراعظم خود امیرکبیر را در آن به قتل رساند. وسعت باغ فین بالغ بر ۲۳ هزار مترمربع و شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله دیوار، بارو و برج های استوانه شکل محصور شده‌ است. در مقایسه با بسیاری از باغ‌ های ایرانی مشابه، باغ فین با آب قابل توجهی مشروب می‌ شود.در جنوب باغ فین چشمه آبی موسوم به چشمه سلیمانیه، با قریب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولی به واسطه داشتن بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست. لازم به ذکر است که موزه ملی کاشان هم در این باغ قرار دارد.

کاخ موزه چهل ستون

بنای کاخ چهل ستون به دوره صفوی بر می‌گردد که در زمان شاه عباس اول به صورت ساختمانی کوچک به شکل کوشک یا کلاه فرنگی ساخته شد و در زمان شاه عباس دوم توسعه یافت و چهل ستون نامیده شد. این کاخ از جمله کاخ هاییست که در باغ وسیع و بزرگ جهان نما که تا میدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت ( شروع‌ آنها عالی قاپو بود ) ساخته شدند. در این محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نیز مستقر بود عماراتی مانند تالار اشرف، جبه خانه، رکیب خانه، کشیک خانه، تالار طویله، کاخ هشت بهشت، توحید خانه و برخی عمارات دیگر ساخته شد. در سال 1327 این کاخ به موزه تبدیل شده که در سال 1343 به منظور مرمت تعطیل شده و دوباره بعد از انقلاب اسلامی در سال 1367 کاخ چهل ستون تبدیل به موزه گردید.

میدان نقش جهان (میدان امام)

میدان زیبای نقش جهان یا میدان امام که در گذشته به میدان شاه معروف بود در دوره صفوی در سال 11 هجری ( دوره شاه عباس اول ) بنا شده است که از زیباترین میدان های جهان به شمار می‌رود. این میدان با شکوه برای انجام مسابقات و بازی های معمول آن عصر مانند چوگان و قاپوق اندازی مورد استفاده قرار می‌گرفت و سان و رژه سربازان و سپاهیان نیز در همین محل انجام می‌شد. میدان امام ( نقش جهان ) به طول 525 متر و عرض 159 متر مانند زنجیری 4 اثر تاریخی مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام ( مسجد شاه سابق، مسجد جامع عباسی )، سر در بازار قیصیریه و کاخ عالی قاپو را به هم متصل کرده است. چهار طرف میدان نیز چهار بازار قرار دارد که به وسیله حجره هایی که دور تا دور میدان جای گرفته اند به میدان متصل شده اند که بیشتر به صنایع دستی زیبا و اعلاء از جمله قلم کاری، مسگری، مینا کاری و غیره ( اکثر صنایع دستی ایران در غرفه های گرداگرد این میدان یافت می‌شوند ) کار دست استادان چیره دست مرتبط می‌شوند که همان جا در مقابل دیدگان رهگذران به هنر خود مشغولند که همین امر یکی از جذابیت های ویژه میدان نقش جهان به شمار می‌رود. میدان نقش جهان در تاریخ 8 بهمن 1313 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. همچنین این میدان در اردیبهشت 1358 جزء نخستین آثار ایرانی بود که به ثبت میراث جهانی یونسکو درآمد.

باغ و عمارت ارم

این باغ به مناسبت عمارت و باغ بزرگی که در گذشته توسط شداد بن عاد پادشاه عربستان جنوبی به رقابت با بهشت ساخته شده، به باغ ارم مشهور گردیده است. تاریخ ساخت این باغ را به دوره سلجوقیان نسبت داده‎اند چرا که در آن زمان، باغ تخت و چند باغ دیگر توسط اتابک قراجه حکمران فارس ـ که از سوی سنجر شاه سلجوقی به حکومت فارس منصوب شده بود، احداث شد و احتمال می‎رود ایجاد این باغ به درخواست وی و در آن زمان بوده است. در اواخر سلسلة زندیه، بیش از 75 سال این باغ در تصاحب سران ایل قشقایی بود، بنای اولیة عمارت باغ ارم توسط جانی خان قشقایی اولین ایلخان قشقایی و پسرش محمدقلی خان و در زمان فتحعلیشاه قاجار احداث شده است. معماری بنا نیز توسط شخصی به نام حاج محمد حسن که از معماران معروف بود، صورت گرفته است. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، میرزا حسن علی خان نصیرالملک، آن باغ را خریداری و عمارت فعلی موجود در باغ را به جای عمارت ایلخانی بنا نمود، اما تزئینات ناتمام باغ پس از فوت حسنعلی خان در سال 1311 توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک پایان یافت. باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصیرالملک به پسرش عبدالله قوامی رسید و بعد از مدتی دوباره یکی از خوانین ایل قشقایی به نام محمد ناصر خان آن را خرید. سپس به مالکیت دولت درآمده و به دانشگاه شیراز واگذار شد. در سال‎های 50-1345 هـ. ش این باغ زیر نظر مسؤولین دانشگاه شیراز تعمیر شده و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه‌تایی به آن افزوده شد و در سال 1353 به شماره 1013 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال 1358 به وسیله سازمان میراث فرهنگی مرمت گردید. هم اکنون این باغ به عنوان باغ گیاهشناسی مورد استفاده قرار گرفته و در اختیار دانشگاه شیراز است. در سه دهه پیش قسمتهایی در سمت غربی باغ ازجمله اراضی دهی موسوم به «کوشک» به مساحت باغ افزوده شده است. در این زمان مساحت کل باغ ارم نزدیک 110380 متر مربع است.

مجموعه بازار بزرگ تبریز

بازار بزرگ تاریخی تبریز، تحت عنوان (مجموعه بازار تاریخی تبریز) یکی از بزرگ ترین و مهم ‌ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و جهان بشمار می‌‌رود که در مرداد ماه 1389 خورشیدی ( 2010 میلادی ) با شماره 1346 به عنوان دوازدهمین اثر کشور در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. بازار تبریز بزرگترین اثر ثبت شده کشور و وسیعترین مجموعه مسقف و به هم پیوسته آجری جهان است. پیشتر به جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جادهٔ ابریشم و گذر روزانهٔ هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است به همین جهت مجموعه بازار تاریخی تبریز شامل زیر مجموعه های مختلف تجاری، مذهبی، فرهنگی و بهداشتی و ورزشی و سکونت برای تجار دیگر شهرها در خود بازار و خانه های تاجران مقیم در اطراف بازار بوده است . مجموعه بازار تبریز با مساحت کلی در حدود 1 کیلومتر مربع، در حدود 6500 حجره، 24کاروانسرا، 20 تیم و تیمچه ،5 راسته بازار، 2 چهار سوق، 19 دالان، 31 بازار ،1 میدان، 7 بازارچه، 8 دروازه، 29 مسجد، 3 بقعه، 4 مدرسه، 1 زورخانه، 2 کتابخانه، 2 پل بازار، 2 گذر، 5موزه، 1خانه، 6 حمام و 1 یخچال را دارا است. این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعهٔ کاخ‌های ولی‌عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانهٔ مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش به وسیلهٔ پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند. رودخانه مهران‌رود دو قسمت بازار قدیمی تبریز را از هم جدا می‌کند. بخش شمالی بازار به دلیل جدا ماندن از کل مجموعه و انتقال تجارت و داد و ستد به خیابان‌ها، به تدریج اهمیت خود را از دست داده است. روند شکل گیری این مجموعه بازار به مرور از اواسط قرن سوم تا تخریب شهر تبریز در زلزله سال 1194 هجری قمری و مرمت این بازار بعد از آن توسط حاکم وقت ذکر شده است.

باغ شاهزاده ماهان

باغ شاهزاده یا باغ شازده یکی از زیباترین باغ‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود. این باغ در حدود 2 کیلومتری شهر ماهان و حوالی شهر کرمان و در دامنه کوه‌های تیگران واقع شده و مربوط به اواخر دوره قاجاریه است. ارتفاع این منطقه از سطح دریای آزاد 2020 متر است. این باغ مساحتی قریب به 5/5 هکتار دارد. دو مجموعه شرقی و غربی دارد. کوشک یا همان عمارت‌های آن بسیار زیباست و به صورت دو آشکوبه ساخته شده‌است و سر در آن از معماری خیلی زیبایی برخوردار است که آن را از سایر باغ‌های ایرانی متمایز و ممتاز می‌سازد. فواره‌های آن چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد. این فواره‌ها که در طول باغ قرار دارند زیباترین فواره باغ‌های ایرانی هستند. زیرا سایر باغ‌های ایرانی کمتر فواره داشته‌اند و یا اگر داشته‌اند به این زیبایی نبوده‌اند. فواره‌های زیبای باغ شاهزاده بر اساس اختلاف ارتفاع و نه هیچ نیروی دیگری فعال هستند که این خود دلیلی بر هوش و ذکاوت مردمان کرمان زمین است. طول باغ شاهزاده کرمان 407متر و عرض آن 122 متر است. و بزرگترین و زیباترین باغ تاریخی ایرانی محسوب می‌شود. این باغ همه ساله و به ویژه در فصل تابستان و بهار شاهد بازدید تعداد بیشماری از گردشگران از نقاط مختلف کشور است که این باغ دیدنی و دلفریب را برای تماشا انتخاب می‌کنند.

باغ و عمارت دولت آباد

مجموعه باغ دولت آباد که نمونه ای از معماری دوره زندیه است توسط محمد تقی خان یزدی معاصر شاهرخ میرزای افشار و کریم خان زند در سال 1160 هجری قمری ساخته شده است. محمد تقی خان مشهور به « خان بزرگ » سرسلسله خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر عهد خویش بوده است. خان ابتدا قناتی به نام دولت آباد ایجاد کرد و از آب قنات، باغ دولت آباد را به وجود آورد و در آن چند دست عمارت و حوض ها و جدول های آب متعدد در فضای باغ ساخت. باغ دولت آباد پس از محمد تقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچگاه به آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ بازنگشت. این بنا شامل سه عمارت هشتی، سردر و تالار آیینه است. عمارت هشتی شامل هوضخانه و بادگیر مرتفع می‌شود. این بادگیر که بلندترین بادگیر جهان است قبلا بلند تر از وضع کنونی بوده و سالها قبل، از ترس ریختن، قسمتی از آن را خراب کرده اند. این بادگیر ارتفاعی به طول 33 متر و 80 سانتی متر دارد و از خصوصیات بارزش هشت ضلعی بودن آن است که باعث می‌شود باد در هر جهت به راحتی و به سرعت به قسمت زیرین آن هدایت شود و پس از برخورد به سطح آب حوضچه زیر بادگیر، هوای خنکی در داخل آن ایجاد کند. در میانه این عمارت بنای کلاه فرنگی است و حوضچه های سنگ مرمرین که بوسیله جوی های رابط، به یکدیگر راه می‌یابند و وارد حوضچه بزرگ زیر گنبد کلاه فرنگی می‌شوند. سنگ های مرمر بکار گرفته شده را همگی از معادن مرمر مراغه و تبریز می‌آورده اند. عمارت میانی که در ضلع شمال غربی واقع است و به نام بهشت آیین ( تالار آیینه ) خوانده می‌شود دارای نقوش اسلامی آیینه بوده است و در حال حاظر از آیینه های مسدس اسلیمی هیچ نوع اثری نیست. یک چهار طاقی با طاق نماهای داخلی که جهت وروردی ضلع جنوبی ساخته اند و مورد استفاده است اقتباس از چهره طاق های ساسانی است. باغ دولت آباد که مدت ها قبل محل اقامت کریم خان زند در یزد بوده است از نظر طراحی باغ در شمار زیباترین باغ های دوره زندیه و قاجاریه محسوب می‌شود. این باغ و عمارت آن به شماره 774 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. همچنین باغ دولت آباد یکی از باغ‌های ایرانی ثبت شده در میراث جهانی توسط یونسکو است.

سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر، حاصل مهندسی دوران هخامنشیان و ساسانیان در دل شهر شوشتر است. این سازه های تاریخی مجموعه‌ای به هم پیوسته از 13 اثر تاریخی شامل پل ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌های دست کند و تونل‌های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر از حدود 2000 سال پیش تا کنون به خوبی کار می‌کنند و در برابر حوادث دوران پابرجا مانده اند.
دشت خوزستان که در پائین دست کوه های بلند و برف گیر زاگرس جای گرفته و از جنوب به خلیج فارس راه می‌برد، از جمله معدود مناطق پرآب ایران است و بزرگترین رودهای دائمی ایران یعنی کارون، کرخه و دز در این استان جریان دارند. رودخانه گرگر که شاخه ای از رود کارون است، درست از میان شهر شوشتر عبور می‌کند و سازه های آبی شوشتر بر روی شاخه گرگر بنا شده اند.
در مناطقی چون شوش و شوشتر، آبرفت این رودها، زمین را مستعد کشاورزی در مقیاس وسیع کرده است. اما بهره گیری موثر از آب مستلزم مهندسی پیچیده ای است که طی هزاران سال در این نواحی شکل گرفته است. این مهندسی که سرآغاز آن را باید به دوران ایلامی (پیش از میلاد) نسبت داد، سه وظیفه دارد : اول، مهار کارون و جلوگیری از طغیان های مخرب آن. دوم، تامین و توزیع آب برای زمین های کشاورزی و سوم، بهره گیری از نیروی آب برای صنایع وابسته به کشاورزی.
مادام ژان دیولافوآ، باستان شناس نامدار فرانسوی، در سفرنامه ی خود از این محوطه به عنوان مهم ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد کرده است. این سازه ها آب رود کارون را میان تمامی نقاط شوشتر و شهر های اطراف تقسیم می‌کرد. پیشینه ی ساخت آسیاب ها وتونل های این محوطه به دوران هخامنشی برمی گردد. آسیاب های موجود در محوطه نیز اکثرا در دوران صفوی ساخته شده و در اثر سیل سال 1342 ویران شده اند. پی ساختمان های موجود مربوط به دوره ساسانی است که در دوران قاجار مرمت و بازسازی شده است.
به دلیل اهمیت این مجموعه آبی، این منطقه از دوران ایلام باستان تا اواخر قاجار، محل استقرار حکومت های محلی بر فراز صخره ی شوشتر بوده است. پس از گذشت 18 قرن از عمر سازه های آبی شوشتر این بناها در سال 2009 میلادی و 1388 شمسی به عنوان دهمین اثر کشوری و دومین اثر استان خوزستان بعد از زیگورات چغازنبیل در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند.

زیگورات چغازنبیل

زیگورات چغازنبیل یا معبد اینشوشینک، معبد باستانی، هرمی شکل و طبقه طبقه است که توسط ایلامی های باستان در حدود 1250 سال قبل از میلاد ساخته شده است. این بنا در محوطه ای نزدیک به شهر شوش استان خوستان واقع شده است. زیگورات تلفظ اروپایی واژه ی "زیقور توی اکدی" است که در متن های بابلی_آشوری به معنای «معبد طبقه طبقه» و «ستیغ کوه» آمده. بنابراین زیگورات معبدی طبقه طبقه بوده که مانند قله ی کوه انسان ها را به آسمان نزدیک تر می‌نمود.
بر اثر کاوش ها و قرائت آجرنوشته ها و کتیبه های ایلامی به دست آمده، دانسته شد که نام این محوطه باستانی "دور اونتاش" است که به فرمان "اونتاش گال" یکی از پادشاهان سلسله ی ایلام میانه در دوره طلایی ایلام بنا شده است. چغازنبیل را باید محوطه ای عبادتی و آیینی به شمار آورد که درواقع در مراسمی خاص مورد استفاده ی زائران قرار می‌گرفته و سکونت دائمی نیز در آن وجود داشته است.
زیگورات چغازنبیل و دیگر معابد پیرامون آن، همگی داخل یک حصار (حریم) مقدس قرار گرفته اند. زیگورات در دو مرحله ساخته شد. در آغاز بنای مربعی با حیاط مرکزی بود. از حیاط به منظور برگزاری مراسم آیینی و مناسک مذهبی استفاده می‌شد. اما حدود سال 1250 قبل از میلاد، اونتاش گال مصمم می‌شود، معبدهای یک طبقه ی نخستین را به زیگوراتی عظیم و رفیع و پنج طبقه تبدیل نماید تا همچون کوهی مقدس در جلگه ی پست شوش جلوه نمایی کند.
معماران اونتاش گال در مرکز حریم مقدس، بنای زیگورات را به شکل مربع و در ابعاد 105/20 در 105/20 متر که اضلاع آن 90 درجه از جهات جغرافیایی انحراف داشته باشد، طراحی کردند. بخشی از معبد هایی که پیش از آن و در دوره اول ساخته شده بود زیربنای این زیگورات قرار گرفت. این زیگورات پنج طبقه داشت و به صورت هرم از پایین به بالا کوچکتر می‌شد. که در حال حاضر دو و نیم طبقه از این زیگورات باقی مانده و قابل مشاهده است.
این معبد که در مرحله دوم ساخته شد و به چغازنبیل معروف است، 369 متر مربع وسعت داشت و شمار کمی از افراد والامقام و کاهنان اجازه ی ورود به این بخش از معبد را داشتند. راه پله های بسیار بلند که قسمتی از آن پوشش طاق آجری داشت و بخشی برای استفاده از نور، بدون سقف بود، به معبد اعلی راه می‌یافت. شواهد و یافته های باستان شناختی از جمله یکی از کتیبه ها حاکی از آن است که بدنه ی این معبد با آجرهای لعاب دار به رنگ های آبی و سبز با قاب نقره ای و طلایی، آراسته به اشکال هندسی گرد و لوزی و نیز با گل میخ های سفالین لعاب دار تزئین شده بود که تاکنون کهن ترین آثار لعاب دار ایران شناخته شده اند.
در سال 1304 شمسی زمین شناسانی که در جستجوی معادن و ذخایر نفتی جنوب بودند، حین بررسی های هوایی خود تپه ای عظیم را در دشت شوش مشاهده نمودند و کشف خود را به هیئت باستان شناسی فرانسه که در تپه های شوش به کاوش مشغول بودند اطلاع دادند. بدین ترتیب حفاری در این تپه ی مرتفع که بومیان منطقه آن را چغازنبیل (سبد وارونه) می‌نامیدند، آغاز گردید. این کاوش ها ابتدا به سرپرستی دومکنم و سپس توسط گیرشمن انجام شد.
کتیبه ای در این زیگورات یافت شده است که ترجمه آن به صورت زیر است :
من اونتاش گال: آجرهای طلایی را حکاکی کردم، من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشینک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم، باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشینک پذیرفته شود.
نکته جالب توجه دیگر در رابطه با چغازنبیل تصفیه‌خانه آب واقع در جبهه غربی معبد اصلی است. این تصفیه‌خانه با بهره‌گیری از ظروف مرتبط ساخته شده و از این بابت قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه دنیا محسوب می‌شود. رومن گیرشمن _حفار چغازنبیل_ اعتقاد دارد که آب مورد مصرف تصفیه خانه از فاصله ۴۵ کیلومتری و توسط کانالی از رودخانه کرخه تأمین می‌شده‌است.

کاخ گلستان

کاخ گلستان مجموعه‌ای از بناهاست که در میدان ارگ تهران واقع است. بناهای این کاخ در زمان‌های مختلف ساخته شده‌اند. کاخ گلستان بخشی از ارگ سلطنتی تاریخی بوده است. مجموعه گلستان که نامش همیشه با سلسله قاجار همراه بوده در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد و در زمان کریمخان زند با اضافه شدن دیوان خانه به آن، سر و شکلش به کلی عوض شد، اما اهمیت واقعی این مجموعه به دوران آقامحمدخان قاجار برمی گردد. آقامحمدخان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در نوروز سال بعد در این کاخ تاجگذاری کرد و با این حرکت اهمیت ارگ سلطنتی گلستان را افزایش داد. بعد از او فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه هم همین رویه را پیش گرفتند و جشن های تاجگذاری را در این کاخ برگزار کردند. ناصرالدین شاه به واسطه سفرهایی که به اروپا داشت تحت تاثیر معماری غربی، تغییرات زیادی در کاخ گلستان به وجود آورد. دوره ناصرالدین شاه آخرین دورانی بود که کاخ گلستان تغییرات عظیم ساختاری را به خود دید. در دوره سه پادشاه آخر قاجار، ارگ سلطنتی کم و بیش ظاهر خود را حفظ کرد و شاهد تاجگذاری پهلوی اول و دوم هم بود. کاخ گلستان نه تنها یادگارهای زیادی از دوران قاجار را به صورت موزه در خود حفظ می‌کند، بلکه خود این مجموعه هم به واسطه قرار گرفتن در مرکز حوادث سیاسی مثل انقلاب مشروطه، بخشی از تاریخ زنده تهران است. هر چند کاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با 5/4 هکتار ( یک دهم وسعت اولیه ) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جدید و بی هویت با عملکرد های نا همگن با آن است اما در تیرماه 1392 خورشیدی در سی‌وهفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در کامبوج، این کاخ در فهرست میراث جهانی این سازمان به ثبت رسید.

تخت سلیمان (شهر گنجک)

مجموعه تخت سلیمان که در گذشته به شهر گنجک نیز معروف بوده است، چهارمین اثری است که از ایران در سال 1380 در فهرست میراث جهانی ملموس یونسکو به ثبت رسیده است. این منطقه حدود 124 هزارمتر مربع مساحت دارد و متشکل از یک سکوی مستحکم گرد با ارتفاع حدود 60 متر بالاتر از دشت های اطراف ساخته شده است که بر روی آن معبد آناهیتا، یک آتشکده زرتشتی و یک دریاچه طبیعی وجود دارد. تخت سلیمان یک مجموعه فرهنگی، تاریخی و طبیعی است که آثار سکونت انسان از هزاره اول قبل از میلاد در آن یافت شده است و در دوره های مختلف تاریخی مادها، اشکانیان، ساسانیان و مغول ها یکی از مناطق حائز اهمیت و محل سکونت بوده است. به گفته برخی مورخان، تخت سلیمان همان زادگاه زرتشت پیامبر است. قلعه تاریخی تخت سلیمان بازمانده از دوره ساسانیان با بخش‌های مختلفی همچون آتشکده آذرگشنسپ به عنوان یکی از مهمترین آتشکده های دوره ساسانی، آتشکده شاهی و جنگ آوران، ایوان خسرو، معبد آناهیتا و چندین آتشکده کوچک و دروازه‌ها و دیوارهای مستحکم از بناهای مهم تاریخی ایران و جهان به شمار می‌رود. مجموعه باستانی تخت سلیمان قبل از اسلام به عنوان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان به شمار می‌رفت اما در سال 624 میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراطور رومیان به ایران تخریب شد، بکارگیری سنگ‌های تراشدار و آجرهای بزرگ در ساخت این بنای تاریخی و واقع شدن دریاچه عجیب و همیشه جوشانی به عمق 112 متر در وسط این مجموعه جلوه زیبا و خاصی به این مکان تاریخی بخشیده است. این مکان تاریخی در زمان ایلخانیان و در دوره حکمرانی آقاخان در قرن هفتم هجری به عنوان تفرجگاه تابستانی مورد استفاده قرار گرفت، این حکمران مغول با احداث بناهای مختلفی همچون سالن شورا، ایوان شرقی و ساختمان‌های 8 و 12 ضلعی یکبار دیگر جان تازه‌ ای به مجموعه تاریخی تخت سلیمان تکاب بخشید. آتشکده آذرگُشنَسپ، در شمال دریاچه واقع شده است و مهم ترین اثر تاریخی موجود در مجموعه تخت سلیمان است. این معبد زرتشتی یکی از مهم ترین معابد و پایگاه های زرتشت در دوره ساسانیان است. در قسمت روبه رویی آتشکده، حیاط شمالی و در شرق آن محل آتش مقدس است و در سمت شرق آتشکده تالار ستون‌داری قرار دارد. این آتشکده محل تاجگذاری شاهان سلسله ساسانیان بوده است. این آتشکده به طبقه جنگجویان و سپاهیان و شاهان اختصاص داشته‌است و تنها خانواده سلطنتی و فرماندهان نظامی حق عبادت در آنجا را داشته‌اند. دریاچه تخت سلیمان که در دل سکوی تخت سلیمان قرار گرفته است، دریاچه ای اسرارآمیز است که افسانه ها و داستان های زیادی درباره آن و راز و رمزهایش نقل می‌شود. نکته جالب در مورد این دریاچه غیرقابل دسترس بودن به دلیل آغشته بودن به سم آرسنیک، رسوبات فراوان و عمق زیاد آن است و تاکنون کاوشگران و غواصان موفق به رسیدن به اعماق و کاوش بستر این دریاچه نشده اند. دریاچه تخت سلیمان در عمیق ترین نقطه 112 متر عمق دارد و چشمه ای جوشان در بستر، آبی 40 درجه را به آن می‌بخشد که در سطح حرارتش نصف می‌شود. معبد آناهیتا در شمال شرقی دریاچه، معبدی منتسب به آناهیتا، الهه آب واقع شده است. مردمان در گذشته از این معبد برای ستایش آب استفاده می‌کردند. در اسناد تاریخی آمده است که مردم در زمان جنگ و حمله دشمنان، اشیا گرانبها و ارزشمند خود را درون دریاچه می‌انداختند و معتقد بودند آناهیتا از آنها در برابر دشمنان محافظت می‌کند. همچنین کوه یا تخت بلقیس در ۸ کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان با دو قله با ارتفاع بیش از ۳ هزار متر قرار دارد. ارگ و استحکامات تاج و تخت بلقیس در قله جنوبی واقع شده است. استحکامات دارای برج دیدبانی مشرف به منطقه است. بر روی کوه می‌توان از منظره زیبای دریاچه‌ای که بین دو قله ایجاد شده لذت ببرید. از دیگر جاذبه های تاریخی منطقه تخت سلیمان، زندان سلیمان است که تپه مخروطی است که در ۳ کیلومتری غرب تخت سلیمان با ارتفاع حدود ۱۰۰ متر بالاتر از دشت‌های اطراف با واقع شده است. در قله این تپه، گودالی به عمق ۸۰ متر و قطر ۶۰ متر وجود دارد که به احتمال زیاد در دو هزار سال پیش از آب پر شده است. علت چنین نامگذاری افسانه محلی است که می‌گوید اینجا مکانی است که در آن سلیمان، شیاطین نافرمان را زندانی کرده است. اما روایت‌های واقعی‌تر از قربانی دادن پادشاهان در دوران ساسانی خبر می‌دهد. گفته می‌شود درون گودال و فضای زندان پر از گاز گوگرد است که روایت دوم را تقویت می‌کند.

برج گنبد قابوس

برج قابوس یا میل که به آن گنبد قابوس نیز گفته می‌شود، يکي از بي‌نظيرترين يادمان‌هاي معماري ايران در دوره‌ی اسلامي از سده چهارم هجری است. این اثر که در شمال شهر «گنبد کاووس» و در ۳ کيلومتري بازمانده شهر قديم «جرجان» مرکز حکومت «آل زيار» قرار دارد، از نظر هنر معماري و تاريخي، يادگاري بس ارزنده از دوران آبادي و شوکت سرزمين «جرجان» و دودمان «آل زيار» است .
تاریخچه شهر گنبد کاووس :
گنبد کاووس شهری در استان گلستان است که در سرشماری سال 1390، جمعیت آن 145 هزار نفر بوده است. اکثر افراد این شهر را ترکمن ها و بلوچ ها تشکیل می‌دهند. برخی باستان شناسان پیشینه این شهر را تا 6 هزار سال عنوان کرده اند که نشان از قدمت و اهمیت این شهر می‌دهد.
آل بویه و آل زیار از اولین حکومت‌های مستقلی بودند که بعد از خلفای بنی‌عباس در حدود هزار سال پیش بر قسمتی از خاک ایران حکومت کردند‌. آن‌ها که خود مسلمان بودند پس از محکم شدن پایه‌های حکومت‌، مرکز حکومت خود را شهر جرجان قرار دادند‌. شهری که امروز در استان گلستان قرار دارد و مرکز دشت بزرگ ترکمن‌صحرا به حساب می‌آید‌. البته جرجان پیش از این‌ها هم به خاطر قرار داشتن بر سر راه جاده‌ی ابریشم‌، دارای اهمیت بالایی بوده است‌. جرجان مدتی بعد از حکومت آل بویه دچار زلزله‌ای سهمگین شد و تقریباً بیش‌تر شهر از بین رفت‌. تا سال‌های سال این شهر خالی از سکنه بود‌، یا حداکثر به اندازه‌ی چند روستا جمعیت داشت و یا در فصل کوچ چند روزی میزبان عشایر ترکمن بود‌.
سال 1305 هجری شمسی تولد دوباره‌ای برای شهر جرجان به حساب می‌آید‌. یکی از کارهایی که رضاشاه در دوره‌ی پادشاهی‌اش انجام داد‌، یک‌جا نشین کردن عشایر سراسر ایران بود‌. از جمله عشایر ایران که در آن زمان به دستور رضاشاه ساکن یک جا شدند‌، ترکمن‌ها بودند‌. او در قسمت شرقی شهر جرجان که اکنون جمعیت بسیار کمی نسبت به گذشته دارد‌، شهر جدیدی بنا کرد و مردم عشایر را در آن‌جا ساکن کرد‌. او نام شهر را نیز به پاس حاکم مقتدر آن و برج بزرگ و معروف شهر‌، از جرجان به گنبد قابوس تغییر داد‌. بعد به مرور زمان این نام بر سر زبان‌ها چرخید و چرخید تا این‌که امروز به گنبدکاووس مشهور است‌. نقشه‌ی اصلی شهر گنبد کاووس در آن زمان از سوی مهندسان شهرسازی آلمانی کشیده و اجرا شد‌. به خاطر همین بافت شهری گنبد کاووس امروز یکی از منظم‌ترین و حساب‌شده‌ترین بافت‌های شهری در ایران است و در آن خیابان‌ها و کوچه‌ها بسیار منظم ساخته شده‌اند‌. گنبد کاووس یکی از اولین شهرهای ایران است که در آن بلدیه یا شهرداری تأسیس شد‌.
این برج تنها اثر فاخر به جای مانده از شهر جرجان(گرگان) است، شهری که مرکز علم و هنر بوده و در حمله مغولان در قرن 14 و 15 میلادی به شدت آسیب دیده است. این بنا پیشرفت ریاضیات و علوم دیگر در مسلمانان آن سالها را به خوبی نشان می‌دهد.
سازنده بنا :
گفته شد که این برج مربوط به سده چهارم هجری قمری و دوران حکومت آل زیار است. طبق کتیبه خود بنا که به خط کوفی نگاشته شده و توسط کارشناسان ترجمه شده است، این میل باستانی در سال ۳۹۷ هجری قمری معادل ۳۷۵ هجری شمسی و در زمان سلطنت فردی به اسم شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر جرجان (گنبد کاووس امروزی) بنا گردیده است. شهر جرجان پایتخت آل زیار در آن دوران بوده است .
«ابوالحسن قابوس بن وشمگیر بن زیار دیلمی» ملقب به «شمس‌المعالی»، پدربزرگِ شخصی بود که یکی از ماندگارترین کتاب‌های تاریخ ایران را نوشت (قابوس‌نامه)؛ و خودِ این شخص، یکی از ماندگارترین بناهای ایران را ساخت.
قابوس (لفظی که اعراب به‌جای «کاووس» به‌کار می‌بردند) پسر وشمگیر از امیران و مشهور ترین پادشاه آل زیار بود که به گفته «ياقوت حموي» هم جنگجويي بي‌همتا و هم اديبي فاضل بود.
برج قابوس برگرفته از نام اين حکمران ساخته شد. اما سرگذشت و شرح حال این پادشاه، کمی عجیب و متناقض است‌. در شرح حال او ذکر کرده‌اند که او مردي فاضل، هنرپرور، خطاط و نويسنده‌اي زبردست و متفکر بود که به زبان فارسي و عربي مطلب مي‌نگاشت. خطی نیکو داشته و شعر می‌گفته‌. او بعد از لیلی بن نعمان و اسفار بن شیرویه به حکومت رسید‌. او از سال 388 تا 403 هجری حکومت کرد و در دوره‌ی حکومت خود قلمرو زیاریان را گسترش داد‌. غیر از این‌که قابوس‌، هنرمند و شاعر بود‌، از دانشمندان نیز استقبال می‌کرد‌. طوری که مشهور است ابوریحان بیرونی مدتی را در دربار او زندگی می‌کرد و کتاب معروف «آثار الباقیه عن القرون الخالیه»‌ی خود را در دوران او نوشت و به قابوس هدیه کرد‌. این یک بیت شعر هم نمونه‌ای از شعرهایی است که قابوس سروده است :
« کار جهان سراسر آز است یا نیاز ... من پیش دل نیارم آز و نیاز را »
اما با وجود همه‌ی این‌ها، قابوس را فردی خشن و پادشاهی خونریز معرفی کرده‌اند‌. آورده‌اند که او بسیار سنگدل بود و به کوچک‌ترین شک و گناهی دستور قتل می‌داد‌. سرانجام نیز همین تندخویی و خون‌ریزی‌های بی‌شمار کار دستش داد و دامنش را گرفت‌. در سال 403 ه.ق. یعنی یک سال پس از پایان کار ساخت این برج، قابوس پرده‌دار مخصوص خود را که مردی بی‌آزار و محبوب لشکر بود‌، کشت‌. لشکریان به خاطر این کار او شورش کرده‌، او را به زندان انداختند و کشتند‌؛ اما قابوس بن وشمگیر پیش از مرگش یک یادگار بسیار مهم از خود به جای گذاشت‌. برج بزرگی که در زمان خودش بی‌نظیر بود و آن را ساخت تا پس از مرگش او را در آن‌جا دفن کنند ‌ .
ویژگی های بنا :
برج گنبد قابوس سال ۳۷۵ هجری شمسی ساخته شد و بر این اساس، حدود هزار سال است که مقام خود را، یعنی از بزرگترین برج های آجری دنیا و حتی به نظر برخی «بلندترین برج تمام‌آجری در کل جهان» حفظ کرده‌است. بنایی که اگر هنگام ظهر بخواهیم از نزدیک ارتفاعِ آن را ببینیم، خورشید چشممان را خواهد زد.
میل قابوس از نظر هنر معماری یکی از ارزنده ترین نمونه های معماری ایرانی است که بر بلندای تپه ای به ارتفاع ۱۵ متر ساخته شده است. سبک معماری آن شیوه رازی است که در مراحل آغازین این سبک قرار دارد و در حقیقت سبک معماری میل قابوس مرز بین خراسانی و رازی است. این گنبد از دو قسمت تشکیل شده است. یکی پایه، بدنه یا سازه‌ی برج و دیگری گنبد مخروطی آن. ارتفاع بنا به همراه پی و تپه ای که بر روی آن قرار دارد، حدود ۷۰ متر است. از این مقدار ۱۵ متر آن پایه میل است که فقط ۲ متر از آن بیرون از زمین قرار گرفته است و ۱۸ متر از آن متعلق به سرپوش مخروطی این گنبد است.
خود برج به شکل ساختمانی ده ضلعی ساخته شده و بر هر ضلع آن، برجستگی‌ای وجود دارد که شکل بنا را بسیار دیدنی کرده است. ورودیِ این بنا پنج متر عرض و بیش از ۵۵ متر ارتفاع دارد و گویا در زمان قدیم، سردابی در کف آن وجود داشته که اکنون آثارش باقی است.
قطر این بنا 9.6 متر است. بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترک (دندانه نود درجه) است (همانند ستاره ده پر) این تَرَک‌ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای‌بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌یابد و میان این تَرَک‌ها با کوهه‌ای آجری پر شده است (به جز درب ورودی.) رأس این تَرَک‌ها به اندازه یک مترو سی‌چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند.
از ارتفاع سی‌وهفت به بعد گنبد مخروطی قرار دارد.‌ این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده است، دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم‌مرغی و از آجر معمولی است و پوسته‌ی بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است. در بدنه‌ی شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است. عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است.
دو ردیف کتیبه کوفی بصورت کمربندوار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند. نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است. حروف آن آرایش ندارند و بر جسته و خوانا می‌باشند و حاشیه‌ی دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر. قابوس بن وشمگیر به زبان عربی علاقه‌ای خاص داشت و بدین سبب کتیبه‌های این بنا به زبان عربی و خط کوفی نگاشته شده است.
متن کتیبه ها :
بسم الله الرحمن الرحیم
هذا القصر العالی
الامیر شمس‌المعالی
الامیر ابن الامیر
قابوس بن وشمگیر
امر ببنائه فی حیاته
سنة سبع و تسعین
و ثلثمائة قمریة
و سنة خمس و سبعین
و ثلثمائة شمسیة
ترجمه:
به نام خداوند بخشندهٔ مهربان
این است کاخی باشکوه
برای امیر شمس المعالی
فرمانروا پسر فرمانروا
کاووس پسر وُشمگیر
فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی‌اش
سال سیصد و نود
و هفت هجری قمری
و سال سیصد و هفتاد
و پنج خورشیدی
همچنین علاقمندان به تاریخ هنرِ خالصِ ایرانی، می‌توانند بر ورودیِ این برج، نمونه‌هایی از مقرنس‌کاری را ببینند که از اولین نمونه‌های مقرنسِ تاریخِ ایران است.
هدف از ساخت بنا :
پیرامون هدف از ساخت این برج، نظریه های گوناگونی مطرح است. یکی از این نظریه ها این است که این بنا آرامگاه قابوس ابن وشمگیر است. البته در کاوش های باستان شناسی این بنا هیچگونه جنازه ای پیدا نشده است. گویی قابوس به یکی از منجمان مشهور آن زمان دستور ساخت رصدخانه ای را داده بوده است، به همین خاطر از نظر برخی صاحب نظران این بنا همان رضد خانه مورد نظر است. از دیگر نظر ها درباره این بنا می‌توان ساخت نمادی برای شهر جرجان و یا نمادی برای عظمت سلطنت قابوس را نام برد. همچنین با توجه به ارتفاع زياد بنا اين توجيه که ساختمان مذکور به منظور نشانه و نماد شهر جرجان و راهنماي مسافران در دشت گرگان باشد در ذهن قوت مي يابد.
بازدید از این بنا، در هوای خوش و چهارفصل استان گلستان، تجربه‌ای است که به بارها آزمودن می‌ارزد و محال است گردشگران علاقمند به فرهنگ و تاریخ و تفریح و تفرج، آن را تا آخر عمر از یاد ببرند.

روستای کلپورگان

کلپورگان، روستایی که به واسطه ذوق و هنر زنانش شهرت جهانی یافته است. روستای کلپورگان نخستین روستای جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه و دومین موزه زنده جهان(موزه زنده سفال) است. این روستا در شهریورماه سال 1396 پس از ارزیابی تیم شورای جهانی صنایع دستی یونسکو و اعلام نتایج توسط آنان، ثبت جهانی شد .
آن چه کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده، هنر سفالگری است که در این منطقه قدمتی هفت هزار ساله دارد. سفال و سفالگری در تمدن ایران از جایگاه برجسته ‌ای برخوردار است و در بلوچستان نیز پیشینه آن به عصر پارینه ‌سنگی و پیش‌ از تاریخ بر می‌‌گردد. تولیدات سفال کلپورگان با سفال‌های به ‌دست ‌آمده از کاوش‌های باستان ‌شناسی در هزاره‌ های سوم پیش از میلاد در مناطق مختلف ایران و مناطقی همچون ژاپن و هند همانندی دارد.
حفظ و ماندگاری این هنر ارزشمند تاریخی مرهون تلاش های زنان و مردان روستاست. زنان بومی منطقه یگانه خالقان سفال کلپورگان هستند و این هنر ارزشمند را نسل به نسل و سینه به سینه از مادران به دختران منتقل کرده اند و گذشت زمان و حوادث تاریخ نیز نه تنها از اصالت آن کم نکرده بلکه بیش از پیش بر ارزش های هنری آن افزوده است.
آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده ویژگی های منحصر به فرد آن است به گونه ای که در ساخت سفال تمام مراحل ظریف سفالگری به وسیله زنان انجام می‌گیرد و مردان کارهایی مثل حمل خاک رس از معدن مسکوتان واقع در دو تا سه کیلومتری کارگاه، آماده کردن گل و پختن سفال را انجام می‌دهند.
همچنین آنچه توجه جهانیان را به سفال کلپورگان جلب کرده استفاده نکردن از چرخ سفالگری در تهیه سفال است به گونه ای که تمام سفالینه ها با روش های سنتی ابتدایی، بدیع و به کمک دست انجام می‌شود. طرح ها و نقش های سفال کلپورگان نیز کاملا هندسی است و تداعی نقش های باستانی است. تــزیینــات روی سفالینه ها با نمادهای تجریدی است که از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده است و حکایت از راز و رمــز و خواهش های روحی و درونی هنرمند از محیط اطراف و اعتقادات و باورهای او دارد و اغلب نمادها شبیه به نقوش سفالهای ما قبل تاریخ و آغاز دوره تاریخی است.
در این سفالینه‌ها لعاب به کار نمی‌رود بلکه برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده می‌شود، این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران مهرستان یافت می‌شود و رنگ آن معمولاً قهوه ای یا سیاه بوده، این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی که از آن به دست می‌آید قهوه ای است.
سفال کلپورگان به شکل کاسه، کوزه، جام، قندان، قدح، پارچ و لیوان، قلک و … ساخته می‌شود و اغلب ظرف‌های ساخته شده آن نیز دارای سرپوش است که گاه خود به عنوان ظرفی مستقل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کارگاه سفالگری کلپورگان تحت عنوان موزه زنده سفال در این روستا به فعالیت می‌پردازد و در آنجا می‌توانید مراحل مختلف ساخت سفال ها توسط زنان و مردان روستا را مشاهده کنید .
طبق برنامه ی ششم توسعه دولت موظف است زیرساخت های لازم را برای نقاطی از ایران که ثبت جهانی می‌شوند فراهم کند. از برنامه‌هایی که برای توسعه این روستا در دستور کار قرار داده شده عبارت اند از : ارتقای کارگاه سفال کلپورگان به یک مجتمع پژوهشی سفال و سرامیک، ایجاد مراکز فروش سفال در روستای کلپورگان و نیز ایجاد مراکز و کمپ‌های اقامتی برای گردشگرانی که قصد بازدید از این روستا را دارند جزو برنامه‌های کوتاه مدت برای روستای کلپورگان هستند. یکی از اقدامات مهمی که قرار است صورت بگیرد بسته‌بندی و طراحی محصول سفال کلپورگان است که هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی موجب ارتقای این محصول می‌شود. مشکلات راه مواصلاتی و کمبود آب آشامیدنی نیز در این روستا باید حل شوند.
منبع : wikipedia.org - irna.ir - isna.ir - tasnimnews.com

شهر سوخته

شهر سوخته یکی از آثار تاریخی و باستانی عصر برنز منطقه تمدن جیرفت در استان سیستان و بلوچستان در ایران، به شمار می‌آید. شهر در ساحل رودخانه هیرمند و دریاچه هامون زمان خود و کنار جاده کنونی زاهدان - زابل بنا شده بوده‌است .
بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته در حدود 280 هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته ؛ بخش‌های مرکزی ؛ منطقه صنعتی ؛ بناهای یادمانی ؛ و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌اند. هشتاد هکتار از شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل می‌داده‌است.
قدمت شهر سوخته را بالغ بر 5000 سال ذکر می‌کنند. این شهر در دوره ماقبل تاریخ حدود ۳۲۰۰ قبل از میلاد پایه‌گذاری و حدود ۱۸۰۰ قبل از میلاد متروک شده است. برای دوره‌ای حدود ۱۴۰۰ سال، زندگی در این شهر جریان داشته است. دوران شکوفایی این تمدن بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد بوده است که شهر حدود ۵۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته است. در این شهر دو گروه عمده کشاورزان و صنعتگران اکثریت را تشکیل می‌داده‌اند.

مجموعه سلطنتی پاسارگاد

مجموعه سلطنتی پاسارگاد در مرکز پاسارگاد قرار گرفته‌است واز تعدادی کاخ تشکیل شده که در اصل در محدوده مجموعهٔ باغها که به چهار باغ معروف بوده،قرار دارند. بدنهٔ اصلی کاخ‌ها از سالن‌های ستون‌دار تشکیل شده‌است که شامل :
1)تالار عمومی 2) کاخ اختصاصی (کاخ مسکونی کوروش بزرگ) 3) کاخ دروازه 4) کاخ بارعام (کاخ پذیرایی کوروش که در آن از مهمانان و مقامات ملل پذیرایی می‌کرد)

آرامگاه کمبوجیه

مقبره کمبوجیه یکی از بناهای بسیار زیبای مجموعه پاسارگاد است که ساخت آن مربوط به آغاز دوره هخامنشیان است. بنایی چهار گوش و برج مانند که اکنون تنها یک دیواره از آن باقی‌مانده‌ است و در مسیر کاخ‌های اختصاصی و بارعام با تُل تخت واقع شده است. ارتفاع برج نزدیک به ۱۴ متر و قاعده آن ۲۳/۷ * ۲۷/۷ متر است که بر سکویی سه پله‌ای قرار گرفته‌ است. ورودی بنا به سوی شمال غربی تعبیه شده و نزدیک به ۵۰/۷ متر از سطح زمین ارتفاع دارد که با یک پلکان ۲۹ پله¬ای به اتاق بالای برج دسترسی داشته اند. این بنا از نگاه معماری و هنری یکی از شاهکارهای مهندسان و هنرمندان هخامنشی به شمار می‌آید. بلوکهای سنگی به گونه ای روی هم قرار گرفته اند که در برخی از رجها به سختی می‌توان دو بلوک را از هم تشخیص داد. سنگهای به کار رفته در ساخت بنا از گونه سنگهای سفید مرمر نما است که از معدن کوه سیوند آورده شده اند.
در مورد کاربری بنا نظرهای گوناگونی مطرح است. گروهی آن را مقبره کمبوجیه پسر و جانشین کوروش می‌دانند و بعضی هم آن را آتشکده یا نیایشگاه بشمار می‌آورند و برخی نیز آن را (گنج خانه کوروش) خوانده‌اند که در آن اسناد و مدارک مهم دولت هخامنشی بایگانی می‌شده‌است. به احتمال زیاد این بنا با توجه نقشه و معماری آن کارکردی آیینی داشته‌است. از آنجا که تمامی بخش های بنا مشخص شده است حفاری های باستان شناسی نیز نمی‌تواند به حل این معما کمک کند. هم اکنون تنها دیوار به جای مانده از مقبره کمبوجیه توسط داربست هایی که گروه ایزمئو در سال ۱۳۴۹ و ۵۰ ساخته اند، ایستا باقی مانده است و مشکل خاصی که آن را فرو ریزد وجود ندارد.
مقبره کمبوجیه که امروز آن را به عنوان آتشکده‌ای از دوره کوروش کبیر معرفی می‌کنند، اثری منحصر به فرد محسوب می‌شود که با نام بنای زندان در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. این بنا در دوره اسلامی به نام زندان سلیمان .معروف بوده‌است.

تخت جمشید

تخت جمشید(پرسپولیس) ،مجموعه ای از کاخهای بسیار باشکوهی است که ساخت آنها در سال ب512 قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن 150 سال به طول انجامید. تخت جمشید در مرکز استان فارس، 10 کیلومتری شمال مرودشت و در 57 کیلومتری شیرازقرار دارد. طرف شرقی این مجموعه کاخ‌ها بر روی کوه رحمت و سه طرف دیگر در درون جلگه مرودشت پیش رفته‌است. تخت جمشید بر روی صفّه یا سکوی سنگی که ارتفاع آن بین 8 تا 18 متر بالاتر از سطح جلگهٔ مردوشت است، واقع شده‌است.
ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود 518 ق. م، آغاز شد. نخست صفه یاتختگاه بلندی را آماده کردند و روی آن تالار آپادانا و پله های اصلی و کاخ تچرا را ساختند. پس از داریوش، پسرش خشایارشاه تالار دیگری را بنام تالار هدیش را بنا نمود و طرح بنای تالار صد ستون را ریخت. اردشیر اول تالار صد ستون را تمام کرد. اردشیر سوم ساختمان دیگری را آغاز کرد که ناتمام ماند. این ساختمانها بر روی پایه هایی ساخته شــده که قسمتـی از آنها صخره های عظیم و یکپارچه بوده و یا آنها را در کوه تراشیده اند .
معماری هخامنشی، هنری است از نوع تلفیق و ابداع که از سبک معماریهای بابل و آشور و مصر و شهرهای یونانی آسیای صغیر و قوم اورارتو اقتباس شده و با هنر نمایی و ابتکار روح ایرانی نوع مستقلی را از معماری پدید آورده است. هخامنشیان با ساختن این ابنیة عظیم می‌خواستند عظمت شاهنشاهی بزرگ خود را به جهانیان نشان دهند. کتیبه بزرگ داریوش بزرگ بر دیوار جبهه جنوبی تخت جمشید، آشکارا گواهی می‌دهد که در این مکان هیچ بنایی از قبل وجود نداشته‌است. وسعت کامل کاخ‌های تخت جمشید 125 هزار متر مربع است.
همچنین موزه تخت جمشید که در سال 1311 در این مجموعه ساخته شده است و بنای آن مشابه بناهای باستانی هخامنشی است، در کاخ حرمسرای خشایارشاه هخامنشی قرار دارد. موزه تخت جمشید در سال 1316 افتتاح شد و امروزه علاوه بر آثار بازیافته در تخت جمشید، آثاری از دوره های ماقبل تاریخ و دوره اسلامی را نیز نمایش می‌دهد.

مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی واقع در میدان عالی قاپو اردبیل و از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی پس از وفات وی در سال 735 ه.ق به وسیله فرزند وی صدرالدین موسی پایه گذاری شد و سپس در طول ایام پس از شروع حکومت صفویه با توجه به ارادت خاصی که پادشاهان صفوی نسبت به جد خود داشتند واحدهایی بصورت بخش های الحاقی به مجموعه قبلی اضافه شد. این بنای عظیم شامل گنبد الله الله، گنبد جنت سرا، دارالمتولی، قندیل خانه، حرم سرا و … است.یکی از موارد منحصربه فرد آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی این است که حاوی ده ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته های هنری است که می‌توان به عالی ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچبری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد.

سنگ نبشته و کتیبه بیستون

کتیبه بیستون ( کتیبه داریوش ) بزرگترین کتیبه جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی و از آثار هخامنشیان واقع در شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است.
در طول دوران تاریخی، بیستون بدلیل قداست کوه بغستان و قرار داشتن بر شاهراه های فلات ایران به بین النهرین مورد توجه فرمانروایان و حکام قرار داشته و آثار بی بدیلی در این دشت پدید آمد که نقش برجسته و کتیبه بیستون از مهمترین آن هاست.
داریوش سومین شاه سلسله شکوهمند هخامنشی پس از کسب پیروزی های بیشمار مابین سال های 522-521 ق.م تصمیم به ثبت اقداماتش در بیستون گرفت که از دیرباز دارای اهمیت نظامی، آیینی و مذهبی بود. بنابراین نقش برجسته و کتیبه داریوش در دامنه کوه و در مقابل سراب ایجاد گردید.
سنگ نبشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان و ماجرای بردیای دروغین را در سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی نشان می‌دهد. متن پارسی باستان در 414 سطر و پنج ستون است .
ارتفاع کلی کتیبه ۷ متر و ۸۰ سانتی‌متر و طول آن ۲۲ متر است، نماد فروهر بالای نقش دیده می‌شود.
نقش برجسته و کتیبه داریوش مدرکی کلیدی برای رمزگشایی خط میخی بود. این سنگ نبشته در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنه رو به جنوبی کوه بیستون یکی از قلل کوهستان پرآو ساخته شده است و از آثار به جای مانده از پلکانی در قسمت بالایی کوه بیستون احتمال می‌رود که سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل استفاده می‌کرده اند و پس از پایان کار پکان را به منظور غیرقابل دسترس کردن اثر تراش داده اند.
در سمت چپ نقش برجسته، تصویر تمام قد داریوش به ارتفاع 1/80 متر حجاری شده است. وی تاج کنگره داری بر سر و پیراهن بلندی بر تن دارد. ریش او مجعد و چهارگوش است. او دست راست را به احترام بالا برده و کمانی در دست چپش دارد. داریوش پای چپش را بر روی سینه گئومات مغ نهاده است. در پشت سر داریوش، «وینده فره نه» کماندار و «گئوبروه» نیزه دار مخصوص پادشاه و دو تن از کسانی که شاه را در قتل گئومات یاری کرده اند، ایستاده اند. در زیر پای چپ داریوش گئومات مغ به پشت افتاده و دستانش را به نشانه تسلیم بالا برده است. پشت سر او نیز 9 اسیر با گردن و دستهای از پشت بسته نقش شده اند در بالای سر هر یک از اسیران، در زیر تنه گئومات و نیز بر روی دامن لباس اسیر سوم نام و نقش پادشاه شورشگر، جایی که در آن شورش کرده و محل سرکوب شورشی ذکر شده است. تصویر نمادینی از اهورامزدا در بالای سر اسیران در حال اهدای حلقه قدرت به داریوش حجاری شده و داریوش نیز دست راستش را به نشانه نیایش اهورامزدا بالا برده است.
کتیبه با 22 متر طول و 8/7 متر عرض، به خط میخی و سه زبان فارسی باستان،عیلامی و اکدی یا بابلی نو نگاشته شده و به نکاتی چون معرفی داریوش و دودمان وی، شرح پیروزی هایی که در 19 جنگ نصیب وی شده است، مرگ کمبوجیه و چگونگی اعاده پادشاهی هخامنشیان، طغیان گئومات و چگونگی سرکوب وی و مغان، سپاسگزاری داریوش از اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشت صلح به امپراطوری، دفاع از راستی و پرهیز از دروغگویی، پند و اندرز به شاهان و آیندگانی که کتیبه را می‌خوانند، انتشار متن کتیبه در سراسر امپراطوری هخامنشی، دعای نیک در حق کشور و مردم و... اشاره می‌نماید.
این کتیبه را ملکه کتیبه های شرق باستان لقب داده اند. این اثر در تاریخ 1310/10/15 به شماره 70 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. همچنین به عنوان هشتمین اثر ایرانی در تاریخ 22 تیرماه 1385 به شماره 1222 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.